چگونه یک سیستم آبیاری مناسب برای مزرعه خود، انتخاب و پیاده نماییم؟

در این مقاله سعی شده است تا مراحل و رویه ای که می بایست جهت انتخاب و اجرا نمودن یک سیستم آبیاری مناسب برای مزرعه خود انجام دهید، را به اختصار توضیح دهیم. بدیهی است که برای همه مزارع و تمام شرایط نمی توان یک نسخه واحد پیچید و بصورت تام از آن استفاده نمود. بلکه بسته به شرایط هر مزرعه و منطقه و عوامل موثر، بایستی بهترین گزینه و رویه را برگزید. با این وجود در این مقاله سعی شده است تا راهنمایی کلی، به منظور جهت دهی به این رویه و راهنمایی برای انتخاب یک سیستم آبیاری مناسب، ایجاد گردد.

در ذیل مراحلی که می بایست برای داشتن یک سیستم آبیاری مناسب طی شود را به اختصار بیان می کنیم. انجام دادن مراحل ذیل تا حد زیادی به شما کمک خواهد  کرد تا تصمیم گیری صحیحی در خصوص انتخاب سیستم آبیاری داشته باشید. در خصوص اطلاعات تکمیلی در هرمورد می توانید از کارشناسان مربوطه کمک بگیرید.

۱-    نمونه گیری و آزمایش آب

بعنوان گام اول لازم است تا درباره کیفیت منبع آب مورد استفاده در مزرعه اطلاعاتی داشته باشید. از آنجا که کیفیت منبع آب یکی از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر کشت و زرع می باشد؛ لذا برای انتخاب یک سیستم آبیاری، بررسی کیفیت منبع آب مورد استفاده، در اولین گام ضروری است. با انجام آزمایش روی نمونه آب مصرفی پارامترهای مختلف کیفیتی آب مشخص می گردد. از مهمترین پارامترهای کیفی آب، میزان شوری آب است. شوری آب تا حد زیادی مشخص کننده سیستم آبیاری مناسب مزرعه شما می باشد. آب شور با هدایت الکتریکی(EC) بیش از ۴ دسی زیمنس بر متر، مناسب برای استفاده در سیستم آبیاری بارانی نمی باشد زیرا پاشیده شدن آب شور برروی برگ گیاهان باعث سوختگی احتمالی برگ و کاهش عملکرد محصول می گردد.همچنین اگر آب شما دارای شوری بیش از ۴ است، استفاده از آبیاری تیپ نیز باستی با بررسی سایر عوامل و با احتیاط اجرا شود.

از دیگر پارامترهای کیفی آب، میزان کلر و سدیم موجود در آب است. میزان کلر و سدیم بالای آب برای اجرای سیستم آبیاری بارانی محدودیت ایجاد می کند و سبب سوختگی برگ ها می شود. از آنجایی که در آبیاری بارانی آب در بین چرخش آبپاشها تبخیر می شود ، املاح در شرایط تناوب خشکی و رطوبت نسبت به شرایطی که آب بطور پیوسته پاشیده می شود ، تجمع بیشتری در سطح برگها پیدا می کنند . سرانجام این نمکها توسط گیاه جذب شده و ممکن است باعث خسارت به محصول گردند .

میزان بی کربنات آب نیز در بحث آبیاری تیپ موثر است و بر گرفتگی روزنه ها اثر میگذارد. اگر غلظت بی کربنات از ۲ میلی اکی والان بر لیتر بیشتر باشد ضروری است تا گرفتگی گسیلنده ها از نظر شیمیایی بررسی شود. همچنین در آبیاری بارانی غلظت بی کربنات بیش از ۸.۵ میلی اکی والان بر لیتر باعث ایجاد مشکل خواهد شد. آبیاری کم فشار در برابر خصوصیات کیفی آب کمترین میزان حساسیت را دارا می باشد.

PH آب نیز بیشتر در آبیاری تیپ تاثیر و چگونگی گرفتگی روزنه ها تاثیر می گذارد. هرچه PH آب بیشتر باشد احتمال گرفتگی روزنه ها افزایش می یابد.

 

۲-    بررسی کمیت آب

مسلما میزان و چگونگی دسترسی شما به منابع آب یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار است. کمیت آب مشخص کننده میزان کشت، میزان سرمایه مورد نیاز و چگونگی درسترسی به آب تعیین کننده ظرفیت سیستم آبیاری، ضرورت یا عدم ضرورت ساخت استخر ذخیره می باشد.

به طور حتم در شرایطی که منبع آب شما، با دبی زیاد و در مدت زمان محدود در اختیارتان قرار میگیرد، سیستم آبیاری شما متفاوت با زمانی خواهد بود که به یک منبع آب دائمی دسترسی دارید. در برخی موارد استفاده از سیستم آبیاری کم فشار(انتقال با لوله یا کانال) بدلیل دبی زیاد آب، ترجیح داده می شود.

۳-    تعیین الگوی کشت

با توجه به شرایط منطقه، محصولات غالب کشت شده در منطقه، شرایط کشت، ماشین آلات در دسترس، کیفیت و کمیت آب، الگوی کشت مورد نظر خود را تعیین نمایید. بعد از انتخاب الگوی کشت تا حد زیادی گزینه های انتخابی برای سیستم آبیاری مشخص می گردد. برخی گیاهان همانند ذرت اگرچه با آبیاری بارانی نیز قابل آبیاری هستند، اما کشت خطی و آبیاری آنها بوسیله نوار تیپ بسیار نتیجه بهتری در پی دارد و عملکرد محصول را افزایش می دهد. اگر در الگوی کشت خود، پس از محصولی مانند گندم قصد کاشت ذرت یا گیاهان ردیفی را دارید، استفاده از سیستم های آبیاری تلفیقی برای شما پیشنهاد می گردد.

همچنین برخی از گیاهان نسبت به آبیاری بارانی حساس می باشند و امکان انجام آبیاری بارانی برای آنها وجود ندارد. برای برخی گیاهان همچون غلات نیز آبیاری قطره ای و یا تیپ باعث بروز مشکلات عملیاتی خواهد شد.

 

۴-    بررسی شرایط جوی

شرایط آبوهوایی نیز از عوامل تاثیر گذار در انتخاب سیستم آبیاری مناسب برای مزرعه می باشد. اصولا در مناطق بادخیز و بسیار گرم، آبیاری بارانی دارای راندمان کمتری است و در نتیجه آن باعث کاهش عملکرد محصول می شود.

۵-    نمونه گیری و آزمایش خاک

انجام آزمایش برروی خاک مزرعه علاوه بر مشخص ساختن عناصر غذایی موجود در خاک که در امر کوددهی می تواند به شما کمک کند، بافت و نفوذ پذیری خاک را نیز مشخص می نماید. اصولا در خاک هایی با بافت سنگین، آبیاری کم فشار(سطحی) با راندمان بالایی انجام می گردد و بلعکس. همچنین در خاکهای سبک بعلت ظرفیت کم نگهداشت آب، دور آبیاری شما کاهش خواهد یافت و در صورت استفاده از سیستم های سطحی، سطح زیر کشت کم می شود. در این شرایط استفاده از یک سیستم آبیاری با قابلیت تنظیم عمق آبیاری، باعث بهبود کشت و زرع شما خواهد شد.

۶-    بررسی شیب زمین

توپوگرافی و شیب زمین از دیگر عوامل حائز اهمیت است. معمولا آبیاری سطحی(سنتی) یا کم فشار در زمین های با شیب تند بسیار دشوار است و دارای راندمان کمی می باشد. در صورتیکه استفاده از یک سیستم آبیاری مناسب در زمین شیب دار باعث افزایش راندمان آبیاری خواهد شد. در زمین های شیب دار برخی اوقات تراس بندی زمین نیز بعنوان یک گزینه مطرح می شود.

در برخی مواقع در زمین های با شیب ملایم تسطیح زمین و استفاده از آبیاری کم فشار(سطحی) نیز به عنوان یک گزینه ایده آل مطرح می شود. با وجود اینکه شرایط شیب مزرعه یکی از عوامل تاثیرگذار است، بدون توجه به بقیه موارد و توجه تنها به شیب، انتخاب را انجام داد. در زمینهای شیبدار آبیاری بصورت تیپ امکان پذیر می باشد اما بایستی برخی تجهیزات و پیش بینی ها به منظور تنظیم فشار انجام پذیرد.

 

۷-    بررسی دسترسی به انرژی

در صورتیکه دسترسی شما به انرژی و خصوصا انرژی برق با مشکل مواجه است، بایستی قبل از اقدام برای اجرای سیستم آبیاری تجهیزات مورد نیاز برای این امر را نیز فراهم نمایید. استفاده از موتورهای دیزلی بعلت هزینه های زیاد عملا مقرون به صرفه نمی باشد. در صورت عدم دسترسی به برق عملا امکان اجرای آبیاری تحت فشار وجود ندارد.

۸-    بررسی ملاحظات اجتماعی

بررسی شرایط اجتماعی منطقه در خصوص اطلاع در مورد چگونگی کارکرد سیستم و وجود تعمیرکاران احتمالی نیز از مواردی است که بایستی مد نظر قرار گیرد. در صورتیکه افراد متخصص در دسترس شما نیستند، استفاده از یک سیستم آبیاری ساده بسیار کارآمدتر از سیستم پیچیده است.

۹-    انتخاب نوع سیستم آبیاری

با توجه به کلیه عوامل ذکر شده در موارد بالا، بایستی در مورد نوع سیستم آبیاری تصمیم گیری کنید. گزینه های در دسترس و معمول در کشور عزیزمان ایران، عبارت است از سیستم آبیاری بارانی کلاسیک، آبیاری کم فشار(سطحی)، آبیاری تیپ و دستگاه های آبیاری از جمله عقربه ای و خطی.

بعنوان یک مثال مزرعه ای با الگوی کشت گندم و ذرت

 حقابه: ۱۰۰ لیتر در ثانیه در زمان محدود

 کیفیت آب: خوب

 شیب زمین: مسطح

 شرایط جوی :گرم و خشک و بادخیز

بافت خاک : متوسط تا سنگین

دبی زیاد حقابه و سنگینی بافت خاک، استفاده از آبیاری کم فشار را توجیه می‌نماید. بادخیز بودن منطقه نیز باعث کاهش راندمان آبیاری بارانی خواهد شد. لذا با توجه به عوامل فوق، استفاده از یک سیستم آبیاری تلفیقی که شامل آبیاری کم فشار برای کشت غله و آبیاری تیپ برای کشت بهاره است مناسب تشخیص داده می شود.

۱۰-طراحی سیستم آبیاری

پس از تصمیم گیری در خصوص عوامل بیان شده، نیاز است تا سیستم آبیاری توسط فرد متخصص طراحی شود. با توجه به تجربه و موارد دیده شده در سطح کشور، اغلب سیستم هایی که توسط افراد غیر متخصص طراحی شده است با مشکلات بسیاری مواجه است. اگرچه ممکن است یک فرد عادی هیچ یک از مشکلات را تشخیص ندهد و تصور کند که سیستم بصورت مطلوب در حال کار است. با صرف هزینه اندکی یک فرد متخصص برای شما یک سیستم آبیاری مهندسی شده طراحی خواهد کرد. طراحی سایز لوله ها، گسیلنده ها، نوع پمپ، ابعاد و چگونگی کرت بندی زمین، زمان آبیاری و ابعاد  استخر احتمالی از مواردی است که یک طراح برای شما انجام می دهد. در مقایسه با هزینه ای که برای اجرای سیستم آبیاری انجام می دهید ( حدودا برای هر هکتار ۱۰ میلیون تومان بطور متوسط) هزینه طراحی سیستم در حدود نیم درصد آن است و وجود طراحی صحیح باعث کاهش هزینه و افزایش کارائی سیستم خواهد شد.

۱۱-اجرای سیستم آبیاری

تجربه نشان داده است که استفاده از تجهیزات نامرغوب و یا استفاده از نیروهای غیر متخصص باعث کاهش عملکرد سیستم و افزایش هزینه های نگهداری خواهد شد. در مرحله اجرای سیستم حتما بر فعالیت پیمانکار محترم نظارت داشته باشید. تحقیق نمایید که از محصولات مرغوب و دارای تاییدیه و نشان استاندارد در مزرعه تان استفاده شود. همچنین تمام شرایط را برای سهولت کار گروه اجرایی فراهم نمایید تا کار با کیفیت بهتری صورت پذیرد. در انتها حتما درخواست نمایید که پیمانکار محترم سیستم را تست کند و به شما آموزش های لازم را ارائه دهد.