آشنایی با انواع هرس های مختلف (هرس ریشه – هرس برگ – هرس پوست – هرس گل و میوه – هرس شیمیایی)

هرس ریشه

ریشه، از دو راه به رشد گیاه کمک می کند. یکی از راه جذب آب که به عنوان نیروی محرکه به کار می رود و دیگری از راه هورمون های ویژه ای از گروه جیبرلین که عامل تحریک رشد گیاهی هستند. وجود تعادل بین حجم ریشه با شاخساره، برای رشد و باروری متناسب گیاه، لازم است. اگر این تعادل در جهت ریشه به هم بخورد (از بین رفتن شاخساره در اثر هرس شدید و یا حمله بیماری ها و حشره ها)، گیاه تولید شاخساره بسیار می کند و باردهی آن به عقب می افتد. اگر به هم خوردن تعادل در جهت شاخساره باشد (رشد محدود ریشه به دلیل نامناسب بودن خاک، کم آبی و یا از بین رفتن آن در اثر حمله بیماریها و حشره ها)، رشد گیاه محدود می شود دنبال آن، گیاه زودتر به بار می نشیند و در صد تبدیل گل به میوه نیز بالا می رود. با استفاده از این پدیده بشر از زمان های دور، کوشیده است با هرس ریشه اندازه گیاهان مورد نظرش را به کنترل خود درآورد و به حد دلخواه محدود سازد. مثال بسیار چشمگیر از این نوع هرس را می توان در درختان بسیار کوچک (مینیاتور) ژاپنی که دارسان (بونسایی) نامیده می شوند، دید که به وسیله آن توانسته اند درختانی چند صد ساله را که در طبیعت ارتفاعشان به دهها متر می رسد، بسیار کوچک نگاهداشته شود

برای این کار، ریشه در سال های پی در پی، به صورت پیوسته هرس می شود.

 نوعی دیگر از هرس ریشه، هنگام کشت نهال در محل اصلی و یا انتقال آن از خزانه ای به خزانه دیگر، در مورد برخی از گیاهان چوبی (مانند میوه های دانه دار و هسته دار و مرکبات و بعضی گیاهان زینتی (مانند رز) و نیز هنگام نشای برخی سبزی ها (مانند گوجه فرنگی و بادمجان) با سرزنی ریشه های فرعی صورت می گیرد. برخلاف نوع پیشین هرس ریشه، به دلیل این که گیاه را تحریک به تولید ریشه های فرعی جدید و بیشتری می کند، اثر تقویت کننده داشته و به رشد نهال سرعت می بخشد.

میزان تحمل و واکنش گیاهان مختلف به هرس ریشه با یکدیگر متفاوت و وابسته به توانایی آن ها برای تولید ریشه های فرعی است که هر چه این توانایی بیشتر باشد، پاسخ گیاه به هرس ریشه بیشتر و آسیب وارده، کمتر است. برخی از گیاهان (مانند پسته و انواع جالیزی ها) از آن جا که نمی توانند ریشه فرعی زیادی تولید کنند، به جابجایی و هرس ریشه بسیار حساس بوده و از این عمل به شدت آسیب می بینند.

هرس برگ

هرس برگ، هرسی است تابستانه که گهگاه در مورد گیاهانی که رشد زیاد و شاخساره متراکم دارند، به کار گرفته می شود و مانند سایر هرس های تابستانه اثر تضعیف کننده دارد. برای انجام این هرس، با استفاده از وسایلی مانند چوب های بلند و یا با دست، قسمتی از برگ های درخت را حذف می کنند تا بدین وسیله نور بیشتری به قسمت های مرکزی شاخساره بتابد و میوه از کیفیت بهتری برخوردار شود و به ویژه در مورد گیاهانی مانند سیب با رسیدن نور به درون شاخساره گیاه، میوه ها خوشرنگتر گردند.

هرس پوست

زخم کردن پوست، هرسی است تابستانه که به طور معمول در بهار و به منظور تبدیل شاخه نابارده به بارده، تقویت شاخه های بارده ضعیف که گل میدهند ولی قدرت نگهداری میوه های تولید شده و گاهی حتی گل های خود را ندارند و همچنین مبارزه با غرور درختان (میوه ندادن درختان) و وادار کردن آن ها به باروری، انجام می شود. در هر سه مورد، زخم کردن پوست باعث قطع رابطه آوندی قسمتهای بالای زخم با بقیه گیاه می شود و در نتیجه، این قسمت ها که کربوهیدرات های خود را از دست نمی دهند، تقویت می شوند. در حالت اول، به طور معمول، با انجام تکه برداری (یعنی بانوک چاقوی پیوند، تکه کوچکی از پوست شاخه، در زیر یک یا چند جوانه برداشته می شود)

تاثیر تکه برداری در رشد جوانه

و یا شکاف زنی (یعنی با چاقوی پیوند، شکاف های کوتاه و موازی با هم، در زیر جوانه ایجاد می شود)، چنین جوانه هایی، در تابستان سال جاری دارای سرآغازه های گل خواهند شد و در سال بعد، به بار خواهند نشست. در حالت های دوم و سوم که نیاز به عمل کاراتری می باشد، می توان با حلقه زنی ( که در آن، به کمک چاقو يا اره دندانه ریز، در پوست قاعده شاخه یا تنه، بدون حذف قسمتی از آن، شکافی سراسری به شکل یک دایره ایجاد می شود)، یا با پاهنگ (طوقه) برداری (که در آن، نواری از پوست دور تا دور ساقه یا تنه به عرض ۱ تا ۵ میلیمتر حذف می شود و یا به روش پوست واژگونی ( یعنی برگرداندن پوست که در آن حلقه ای به عرض حدود یک سانتیمتر از پوست جدا شده و به صورت واژگون در محل خود قرار می گیرد) گیاه را وادار به تولید و یا نگاهداری گل ساخت.

استفاده از هر یک از این روش ها، بستگی به شدت ضعف و یا قوت گیاه دارد که در تمامی آن ها، گیاه بیدرنگ آغاز به تولید بافت پینه ای و ترمیم قسمت قطع شده می کند و پس از مدتی که در آن گیاه فرصت کافی برای تولید سرآغازه های گل در جوانه پیدا کرد، به حالت عادی برمی گردد.

از نظر فیزیولوژیکی برای این که گیاه توانایی تولید گل داشته باشد، افزون بر بلوغ، باید نسبت کربوهیدرات ها به مواد نیتروژنه، درون بافتهای ساقه آن، مساوی با بزرگتر از مقدار مشخصی باشد که برای گیاهان مختلف، این حد، متفاوت است. این امر را می توان به صورت فرمول زیر نشان داد:

در فرمول بالا اگر مقدار مواد نیتروژنه، به دلیل هایی مانند مصرف بیش از حد کود نیتروژنه بالا برود، مقدار کسر کوچک می شود و درخت در حالی که رشد رویشی زیادی می نماید، گل نمیدهد که در این حالت، به اصطلاح گفته می شود که گیاه دچار غرور شده است. اگر به دلیل هایی، مانند هرس شدید تابستانه و یا از بین رفتن شاخساره در اثر آفت ها و بیماریها و یا ضعف عمومی شاخه های واقع در سایه، میزان تولید کربوهیدرات ها کم شود، مقدار کسر بالا کوچک می گردد و گیاه توانایی تولید گل را نخواهد داشت. زخم کردن پوست، موجب می شود که کربوهیدرات های ساخته شده در ساقه از آن بیرون نروند و در نتیجه، کسر بالا بزرگ شده، گیاه به بار بنشیند. از سویی، هرس ریشه یا کم آبیاری کردن درخت به این دلیل آن را وادار به گلدهی می کند که با کاهش حجم ریشه یا ضعیف گشتن ریشه، جذب مواد نیتروژنه پایین می آید و کسر بالا بزرگتر می شود.

در شرایط معمولی، زمان لازم برای بهبودی زخم های ناشی از این نوع هرس، در مورد شکاف زنی و حلقه زنی، ۲ تا ۴ هفته و در مورد پاهنگ برداری و پوست واژگونی، ۲ تا ۳ ماه می باشد. در روش پاهنگبرداری باید دقت شود که عرض نوار برداشت شده از بیشینه ۵ میلیمتر تجاوز نکند. در غیر این صورت، ممکن است درخت توانایی ترمیم قسمت حذف شده را نداشته و شاخساره آن خشک شود.

خم سازی شاخه

به تجربه ثابت شده است که هنگامی که شاخه ای با استفاده از قیم و یا به کار بردن وزنه در انتهای آن، به طرف زمین خم شود، اگر نابارور باشد، بارور می گردد و اگر بارور باشد، میزان محصول آن بالا می رود. بر اساس آنچه در قسمت هرس شاخه گفته شد، در چنین شاخه هایی، به علت فشردگی آوند آبکش موجود در پوست، رشد شاخه محدود می گردد و در نتیجه، خروج شیره پرورده از این شاخه ها دشوار گشته و به دنبال آن، باروری تقویت می شود.

هرس گل و میوه

این هرس از اول بهار، یعنی زمان شکوفایی گل ها تا هنگامی که میوه ها به قطری حدود 1 سانتیمتر می رسند، می تواند انجام شود. هدف از هرس گل و میوه که به طور کلی تنک کردن میوه نامیده می شود، تنظیم مقدار بار درخت، متناسب با قدرت آن می باشد

روش های هرس کردن

در حال حاضر، در سراسر دنیا، انواع مختلف هرس با به کار گرفتن وسایلی مانند چاقوهای ویژه و انواع مختلف قیچی و اره با نیروی دست انجام می پذیرد. از آن جا که با گسترش روزافزون جمعیت دنیا نیاز به تولید در سطح های بزرگ بالا رفته و به دلیل دستمزد بالای کارگر ماهر، این امر در این سطح ها، قابل اجرا و مقرون به صرفه نیست، به تازگی گرایش بر این است که در صورت امکان، درختان و درختچه ها به روش های ویژه ای، کشت شده و توسط ماشین های ویژه ای هرس شوند. روش دیگری که در این زمینه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته و پژوهش های بسیاری روی آن به عمل آمده، استفاده از مواد شیمیایی ویژه هرس و یا برای کمک رسانی به هرس مکانیکی می باشد که نتایجی بسیار امیدوار کننده در برداشته است.

هرس مکانیکی

هرس مکانیکی به طور معمول در باغ هایی به کار گرفته می شود که درختانشان روی ردیفهایی منظم با فاصله های کمتر از معمول، کشت شده اند و بدین دلیل می توان بدون شاخه گزینی یا پرداختن به تک تک شاخه ها و به طور کلی بر اساس شکل و یا اندازه ویژه ای، هرس کرد. به طور معمول در هرس مکانیکی، از نوعی تیغه های متحرک، شبیه قسمت درو کننده کمباین های برداشت غلات و یا ماشین های برداشت یونجه، استفاده میشود. این نوع اره ها، به ویژه برای درختانی مانند هلو و مرکبات که در کشورهای خارجی هر ساله هرس شدید می شوند و باغ هایی که درختانشان به شکل های پهن داربستی کشت و پیرایش شده اند، قابل استفاده اند. نوعی اره موتوری کوچک نیز وجود دارد که گهگاه در باغ ها، برای بریدن تک شاخه های ضخیم، مورد استفاده قرار می گیرد. وسیله دیگری که در باغ ها برای هرس مورد استفاده دارد نوعی قیچی باغبانی است که بر سر لوله بلندی نصب شده و برای بریدن شاخه های ضخیم که در ارتفاع های بالای درخت و دور از دسترس قرار دارند، به کار می رود.

هرس شیمیایی

هرس که در گذشته تنها با صرف وقت و هزینه زیاد، به وسیله کارگران ماهر قابل انجام بود، امروزه با راحتی و سرعت زیاد توسط مواد شیمیایی هورمونی و غیرهورمونی اجرا می گردد. مواد شیمیایی مورد استفاده در هرس و پیرایش را می توان به سه گروه مشخص تقسیم کرد:

گروه اول: شامل موادی مانند بوترالین، مشتقات پیچیده استیک اسید و مشتقات اسیدهای چرب ۱۲- ۶ کربنی می باشد که به طور کلی مواد شاخه زا نامیده می شوند و با خشک کردن جوانه انتهایی گیاه جوان، مشابه هرس سربرداری عمل می کنند و نهال را در همان سال پیوند، وادار به تولید شاخه های فرعی می سازند. زمان پاشیدن این مواد اواخر بهار است و بدین وسیله می توان یک سال در وقت صرفه جویی کرد. درختان تیمار شده با این مواد، به طور معمول سریعتر رشد کرده و زودتر نیز به بار می نشینند. مواد شاخه زا در واقع با کم کردن مقدار آکسین، اثر چیرگی انتهایی را خنثی و پدیدار شدن شاخه های فرعی را آسان می کنند. تنظیم کننده هایی از گروه سایتوکینین و اتقن نیز در بعضی موارد به ویژه در گیاهان علفی اثری مشابه مواد شاخه زا دارند و می توان از این نظر آن ها را جز این گروه برشمرد.

گروه دوم: از مواد بازدارنده ای مانند آلار و مالئیک هایدروزاید و نیز از تنظیم کننده های اکسینی مانند نفتالن استیک اسید بهره گیری می شود. پژوهش ها نشان داده اند که آلار و مالئیک هایدروزاید، به شیوه بسیار موثری از رشد کلیه قسمتهای شاخساره درخت جلوگیری می کنند، به طوری که در بعضی موارد مصرف آن ها در یک سال، نیاز به هرس را در سال بعد، منتفی می سازد و یا بسیار کم می کند.

نفتالن استیک اسید، افزون بر سایر ویژگی ها، در صورتی که پس از هرس های شدید مکانیکی روی محل زخم و نیز پوست شاخه های ضخیم و تنه، مالیده یا پاشیده شود، از رشد نرکها که به طور معمول در این موارد به شمار زیاد تولید می شوند، جلوگیری می کند. از آکسینها، ایندول بوتیریک اسید نیز با موفقیت، برای جلوگیری از رشد پاجوش ها در سیب به کار رفته است و بنابراین می توان آن را جزو همین گروه محسوب کرد.

گروه سوم: بیشتر انواع آکسینها که در تنظیم مقدار گل و میوه، از راه تنک سازی و نیز جلوگیری از ریزش بی موقع موثرند، کاربرد دارند.

منبع : کتاب اصول نوین باغبانی دکتر مرتضی خوشخوی