انواع خاک های کشاورزی و مواد موجود در آنها

خاک های کشاورزی از انواع مواد آلی و معدنی تشکیل شده است. شاید بتوان انواع خاک ها را بر اساس مواد تشکیل دهنده و یا منشا آنها دسته بندی نمود. یکی از مهمترین مواد موجود در خاک مواد آلی هستند. مواد آلی مورد نیاز برای محیط کشت از دو منبع مختلف دامی و گیاهی تامین می شوند

کودهای دامی

تصویر کود دامی

کودهای دامی دربرگیرنده مدفوع چهارپایان، پرندگان، پودر استخوان و مواد زاید کشتارگاه ها مانند خون تازه، خون و گوشت خشک شده، شاخ و سم جانوران و غیره است. همچنین، به ندرت از کود انسانی نیز ممکن است استفاده شود. این کودها نه تنها ویژگی های فیزیکی خاک را بهبود می بخشند بلکه در تقویت خاک و تکمیل ویژگی های شیمیایی آن نیز نقش مهمی دارند. ترکیب شیمیایی این کودها، بسته به نوع دام و خوراکی که مصرف می کنند، متفاوت است. افزون بر مدفوع، از ادرار دام ها نیز می توان برای تقویت خاک استفاده کرد. برای جلوگیری از هدر رفتن ادرار دامها که به ویژه برخوردار از مواد نیتروژنه وافر است، در زیر پای دام ها مقداری کاه خشک پاشیده می شود تا ادرار را به خود جذب کند. افزون بر این، کف اصطبل، با سیمان و سنگ پوشانده می شود تا ادرار به زمین فرو نرود. تخته های کودی زیر پای دام ها را در محلی جمع کرده و برای جلوگیری از هدر رفتن نیتروژن آن، روی هم به صورت فشرده در جای غیرقابل نفوذی انباشته می شوند و چون فعالیت باکتریها برای تجزیه مواد و تبدیل مواد آلی نیتروژنه به نیتروژن قابل جذب، در محلی مرطوب صورت می گیرد، پیوسته روی آن ها آب پاشیده می شود. این کود، پس از چند ماه که رنگ قهوه ای به خود گرفت و پیش از پوسیدن کامل کاه داخل آن، به زمین داده می شود یا با خاک و مواد دیگر، برای استفاده گیاهان گلدانی آمیخته می گردد.

گه گاه، از کود انسانی نیز در باغبانی استفاده می شود، ولی با توجه به آلودگی فراوان این کود، می بایستی تا حد ممکن از کاربرد آن خودداری شود و در صورت ناچار بودن، باید در محلی دور از نواحی مسکونی انبار شود و تنها به محصول هایی داده شود که به صورت پخته مصرف می شوند. امروزه مصرف کودهای آلی دامی و به ویژه انسانی برای گیاهانی که در درون خانه نگهداری می شوند یا در باغچه خانه ها کشت می شوند، به طور کلی از نظر بهداشتی منسوخ شده و به جای آن از کودهای آلی گیاهی، آن هم بیشتر پس از سترون کردن، استفاده می شود.

کودهای گیاهی

در باغبانی از کودهای گیاهی زیر استفاده می شود:

 خاکبرگ

الف: خاکبرگ: خاکبرگ که از پوسیده شدن موادی مانند برگ درختان، چمنهای قیچی شده و غیره تولید می شود ارزش غذایی چندانی ندارد و تنها به منظور سبک و قابل نفوذ کردن خاک های گلدانی مورد استفاده قرار می گیرد. برای تهیه خاکبرگ، در فصل پاییز برگ های خشک درختانی که رگبرگ های ضخیم و خشن ندارند (مانند درختان میوه، افرا و نارون)، در محلی روی سطح زمین یا در یک گودال به صورت یک لایه جمع آوری می شوند و پس از این که با آبپاشی، رطوبت لازم تامین شد، برای تسریع در پوسیدن آنها، مقداری کود نیتروژنه مانند نیترات آمونیوم به آنها افزوده می گردد، سپس، یک لایه دیگر برگ ریخته و با تکرار عمل آبپاشی و کودپاشی، به انباشتن مقدار مورد نظر برگ پرداخته می شود. در اثر رشد و نمو باکتری ها، برگ ها به تدریج، می پوسند. به طور معمول هر از چندی، این توده از هم پاشیده می شود و دوباره در محل دیگری روی هم ریخته می شود. این کار به منظور جلوگیری از ایجاد گرمای بیش از حد، در درون توده که باکتری ها را از بین می برد و برای هوارسانی به باکتریهای هوازی انجام می گیرد. به هم خوردن توده خاکبرگ، مراحل پوسیدن را تسریع می کند. در شرایط عادی، خاکبرگ پس از ۸ تا ۱۲ ماه قابل استفاده می شود، ولی خاکبرگ هایی که ۳ تا ۴ سال مانده باشند، ترجیح داده میشوند. خاکبرگ آماده شده باید الک شود تا چوبها و قسمتهای زاید آن جدا شود. خاکبرگ ممکن است دارای بذر علفهای هرز، آفات و بیماریها باشد و بنابراین باید پیش از مصرف گندزدایی شود. ب: کود سبز: این روش که برای کوددهی به زمین باغ، باغچه و یا مزرعه می تواند، مورد استفاده قرار گیرد، عبارت از کشت یک محصول و برگرداندن آن پیش از چوبی شدن به زمین، با شخم زدن و یا با بیل است. بیشتر، از گیاهان تیره لوبیاسانان برای این منظور استفاده می شود، زیرا گیاهان این تیره در گره های ریشه خود، به وسیله برخی از باکتری ها، نیتروژن هوا را تثبیت می کنند و خاک را حاصلخیز می نمایند.

پیت خزه

تصویر پیت خزه

پیت عبارت از باقیمانده های گیاهان آبزی باتلاقها و مرداب هاست که زیر آب به حالت نیمه پوسیده و تجزیه شده به جا مانده است و خرد شده آنها را پس از استخراج، در آمیخته های خاکی گلدانی به کار برده می شود و می تواند در چهار گروه دسته بندی شود:

الف – پیت خزه اسفاگنوم : بقایای تا حدی پوسیده گونه های مختلف خزه اسفاگنوم است. این نوع خزه، پیت اصلی است که در تجارت به کار می رود و pH حدود ۳ تا ۴ دارد. ظرفیت جذب آب زیادی دارد، یعنی ۱۰ تا ۲۰ برابر وزن خود آب جذب می کند. این نوع خزه مقدار کمی مواد معدنی دارد. از ویژگیهای این ماده این است که سترون بوده و حاوی چند ماده ویژه قارچکش است که از مرگ گیاهچه جلوگیری می کند.

ب – پیت خزه هیپنوم: بقایای تا حدی پوسیده گونه های مختلف خزه هیپنوم است که داری pH بین ۵ تا ۷ است.

پ- پیت نی جَگَنی: بقایای تا حدی پوسیده نی و جگن است. دارای pH بین ۴ تا 7.5 است.

ت- پیت هوموس : از مواد گیاهی به طور کامل پوسیده با pH بین ۵ تا 7.5 تشکیل شده و اغلب دارای مقدار زیادی نیتروژن و خاک است.

از میان انواع پیت در ایران پیت خزه از همه معروفتر است که دارای رنگ قهوه ای می باشد و ظرفیت نگهداری آبی حدود ۱۰ برابر وزن خشکش دارد. این ماده، اسیدی و با واکنشی برابر 3.8 تا 4.5 بوده، مقدار کمی نیتروژن دارد و فسفر و پتاسیم آن ناچیز است، بنابراین، بیشتر به منظور نگهداری آب، به خاک گلدان ها افزوده می شود. پیش از افزودن پیت به خاک باید، در صورت لزوم، آن را تکه تکه کرد و لازم است که آن را مرطوب ساخت.

دار پوست

نوع دار پوست یا پوست درخت جدا شده از الوارها، در مناطق مختلف متفاوت است. دو نوع موجود، چوب نرم با pH ۵ تا ۶ چوب سخت با pH بالاتر حدود ۷ می باشند. دار پوست بیشتر برای محیط کشت گیاهانی مانند ارکیدها استفاده می شود. هنگام خرید دار پوست، اندازه ذره ها، گونه درختی و درجه پوسیدگی باید کنترل شود. ویژگی های دار پوست متغیر تر از پیت خزه، به ویژه با توجه به منبع آن می باشد. دار پوست می تواند توانایی کاهش بیماری ها را نیز داشته باشد.

الیاف نارگیل

تصویر کوکوپیت

الیاف نارگیل از نظر ظاهری همسان پیت خزه است و فرآورده فرعی صنعت فرآوری پوست نارگیل است و به آن کوکوپیت هم گفته می شود. الیاف و گرد الیاف نارگیل در ضمن فرآوری جدا شده، پوسانده، درجه بندی، خشک و فشرده می شوند و به صورت قالب آجری یا شبکه ای در می آیند که لازم است پیش از کاربرد، آبگیری شوند. گرد الیاف نارگیل به تازگی به لیست افزودنی های آلی به محیط اضافه شده و کیفیت آن با منبع تهیه شده متفاوت است. به ویژه مقدار کل نمک های محلول، سدیم، کلرید و پتاسیم می تواند در آن، به میزانی که آسیب رسان باشد، بالا باشد. گرد الیاف نارگیل دارای بذر علف های هرز یا عوامل بیماریزا نیست و از پیت خزه خشک، بیشتر آب جذب می کند.

مواد کانی

مهمترین مواد کانی (معدنی) که به محیط کشت گیاهان گلدانی افزوده می شوند عبارتند از:

ورمی کولایت

الف- ورمی کولایت : این ماده معدنی از نوع میکاست که وقتی گرما ببیند، حجمش زیاد می شود. مواد شیمیایی آن در برگیرنده سیلیکاتهای منیزیوم، آلومینیوم و آهن است که آب خود را از دست داده اند. از نظر pH خنثی است و ذره های آن از امکان نگهداری آب عالی برخوردارند. همچنین، ورمی کولایت منبع کلسیم، منیزیم و پتاسیم است. ورمی کولایت را می توان با اندازه ذره های مختلف خریداری کرد که درجه بندی از ظریف تا درشت دارد. درجه های ظریفتر برای گیاه افزایی و درجه های درشت تر برای گیاهان گلدانی مصرف دارد. از آن جا که ورمی کولایت ظرفیت تبادل کاتیونی به نسبت بالایی دارد، می تواند مواد غذایی را، به صورت ذخیره نگهداشته و در مراحل بعد، آزاد سازد. نکته مهمی که در مورد ورمی کولایت باید در نظر گرفته شود این است که وقتی مرطوب شده و حجمش زیاد می شود، نباید زیر فشار قرار گیرد، چون ساختار پرمنفذ خود را از دست میدهد.

ماسه

ماسه (شن) کنار دریا یا ماسه جاده ای که دارای نمک است، نباید استفاده شود. برای حصول به بهترین نتیجه، لازم است که ماسه شسته شود تا ذره های رس برداشته شده و پیش از بکارگیری پاستوریزه شود. در زمانی، ماسه یکی از مهمترین و متداولترین اجزای محیط های کشت بود، اما امروزه جای خود را به مواد سبک وزن مانند پرلایت داده که ویژگی هایی همانند ماسه دارند.

پرلیت

سایر مواد

از مهمترین مواد دیگر برای محیط کشت گیاهان، می توان زباله را نام برد که در سطحی بزرگ در خارج از شهرها انباشته می شود و پس از پوسیدن و غربال شدن، خرد شده و برای باغبانی به صورت قابل مصرف در می آید. در باغها و کشتزارها نیز ممکن است مواد زاید را جمع آوری و توده کرد و مرطوب نگه داشت تا پس از پوسیدن مورد استفاده قرار گیرند.

امروزه، در برخی از شهرهای بزرگ دنیا، دستگاه های کوچکی که در خانه ها قابل نگهداری است ساخته شده که زباله و مواد زاید پوسیدنی در آنها نگهداری می شوند تا پس از پوسیدن، برای گلکاری در خانه ها مورد استفاده قرار گیرند.

آمیخته های خاکی

چنانچه در گیاهان گلدانی، تنها خاک استفاده شود، از آن جا که خاک، اغلب سنگین و بدون هوای کافی است، پس از آبیاری، متراکم و چسبنده می شود و پس از آبیاری، به دلیل جمع شدگی، از جدار گلدان جدا شده، در نتیجه فاصله ای بین گلدان و محیط کشت درون آن ایجاد می گردد. در آبیاری بعدی، آب از شکاف بین گلدان و خاک به طور سریع می گذرد و بدون این که محیط کشت را مرطوب سازد به ته گلدان می رود و از سوراخ زهکش آن خارج می گردد. برای رفع این مشکل لازم است که به خاک، مقداری ماسه و مواد آلی افزوده شود. هنگامی که هیچ آمیخته ویژه ای مورد نظر نیست، دو نوع آمیخته خاکی زیر قابل توصیه است:

الف- برای کشت قلمه های ریشه دار و دانهال ها: یک یا دو قسمت ماسه + یک قسمت خاک لومی+ یک قسمت خاکبرگ (پیت یا مواد پوسیده دیگر).

ب- برای درختان و درختچه های گلدانی: یک قسمت ماسه + دو قسمت خاک لومی + یک قسمت خاکبرگ (پیت یا مواد پوسیده دیگر).

به این آمیخته ها می توان بر حسب نیاز، کودهای شیمیایی نیز افزود.

همچنین، انواعی از محیط کشت های پیش آمیخته موجودند. با این که محیط کشت پیش آمیخته می تواند گرانتر از خرید هر یک از اجزای تشکیل دهنده شود، هزینه های کارگری و وسایل لازم برای آمیختن محیط کشت می تواند زیاد باشد. گرچه برای تولید کننده های بزرگ، آمیختن محیط کشت اغلب از نظر اقتصادی قابل توجیه است.

محیط کشت در گیاه افزایی

آماده سازی محیط کشت

محیط کشت عاملی است که در گیاه افزایی بر درصد تنژیدگی بذر و همچنین قلمه هایی که ریشه دار می شوند و نوع ریشه ای که روی آنها ایجاد می شود، چه در کشتزار و چه در گلخانه، موثر است. محیط کشت گیاه افزایی باید رطوبت و اکسیژن کافی داشته و عاری از عوامل بیماریزا باشد. برای این منظور، بر حسب نوع گیاه، آمیخته های مختلفی از خاک، ماسه و پیت خزه یا سایر مواد به کار میرود. قلمه های گیاهان آسان ریشه زا را می توان درون ماسه یا آب نیز ریشه دار کرد.

محیط کشت گیاهان گلدانی

خاک گلدان

از آنجا که محیط ریشه در گیاهان گلدانی محدود است و این گیاهان، مانند گیاهانی که در کشتزار، باغ، یا باغچه کشت می شوند، نمی توانند ریشه های خود را گسترش داده، به طور طبیعی از منابع غذایی خاک استفاده کنند، برای برآورده ساختن نیازهای گیاه، با آمیختن مواد مختلف، محیط کشت مناسبی درون گلدان یا سایر ظرف های کاشت ایجاد می شود.

کشت بدون خاک

کشت هیدروپونیک

دیر زمانی است که کوشش بر این بوده که گیاهان در محیطی به جز خاک کاشته شوند، تا پرورش گیاهان، جدای از نوع خاک، قابل تکرار باشد، بدون این که لازم باشد هر بار بر اساس نوع خاک، رطوبت و کوددهی تغییر داده شود. بدین ترتیب که تمامی عناصر غذایی را به میزان مورد نیاز گیاهان گوناگون، در اختیار آنها قرار داد به گونه ای که گیاه بهترین رشد خود را داشته باشد. البته چنین محیطی باید مانند خاک بتواند، هوا، رطوبت و مواد غذایی را به میزان کافی و یکنواخت در اختیار گیاه بگذارد.

یکی از این روشها، کاشت گیاهان اسید دوست مانند آزاله در پیت خزه بی خاک می باشد که در مقایسه با خاک، محیط اسیدی بهتری در اختیار گیاه می گذارد. در این مورد باید از پیت خره درشت استفاده کرد و از آن جا که مرطوب کردن دوباره آن به تقریب غیر ممکن است، باید آن را همیشه مرطوب نگهداشت تا از خشک شدن کامل آن جلوگیری شود.

روش دیگر کشت بدون خاک، کشت در ماسه است که در ابتدا به منظور بررسی نیاز گیاهان به مواد معدنی به کار می رفت ولی سپس در سطح تجاری مورد استفاده قرار گرفت. امروزه در سطح تجاری، به طور معمول، کشت در سنگریزه به کار می رود که در آن با استفاده از سنگریزه و مواد درشت تر از ماسه، گل های بریدنی و گیاهان گلدانی پرورش داده می شود. روش کار بدین ترتیب است که با استفاده از تورهای سیمی یا نخی، گیاهان گلخانه را در سنگریزه، درون سکوهای لبه داری که به آب اجازه گذر ندهند، کاشته می شوند و در فاصله های زمانی معین، مواد غذایی به صورت محلول، همراه با آب آبیاری به این سکوها رسانده می شود. پس از این که گیاهان، آب و مواد غذایی را دریافت کردند مقدار اضافی محلول دگربار به مخزن اصلی بر می گردد. شمار آبیاری از یک تا چندین مرتبه در روز، بر حسب نوع و اندازه گیاه و میزان دما و نور، متغیر است. آبیاری به کمک کلیدهای خودکار انجام می گیرد و خطر آبیاری زیاد از حد، به علت این که سنگریزه ها آب خود را به آسانی از دست می دهند، زیاد نیست. با این وجود، باید توجه داشت که زهکش در چنین محیطی خوب باشد.

از آن جا که لازم است که pH محیط کشت همیشه در حدود خنثی باشد، باید هر چند وقت یک بار، محلول را کنترل کرد و pH آن را با استفاده از چند قطره سولفوریک اسید یا سود، تنظیم نمود البته باید توجه داشت که مقدار و درصد مواد غذایی با رشد گیاه تغییر می کند. یکی از دشواری های کشت در سنگریزه، ناممکن بودن سترون کردن مخزن و لوله ها در فاصله زمانی بین کشت دو محصول است که این موضوع می تواند باعث افزایش میزان آلودگی در گلخانه شود.

یکی از روشهای دیگر کشت بدون خاک، آبکشت می باشد که در سطح کوچک امکان پذیر است. برای این کار به طور معمول، از ظرفهای شیشه ای به ژرفای ۲۰ سانتیمتر استفاده می شود که گیاه به کمک توری سیمی یا چوب پنبه سوراخداری که در دهانه شیشه قرار دارد، نگهداشته می شود. در این مورد باید ابتدا بذرها بتنژند و سپس در دهانه شیشه قرار بگیرند. قلمه ها و سوخ ها را می توان به طور مستقیم روی دهانه شیشه قرار داد. امروزه به صورت تجاری، برای پرورش گیاهان مختلف نیزد از آبکشت بهره گیری می شود که از این بحث خارج است.

یک پیام بگذارید
پست الکترونیک شما منتشر نمی شود
تمام فیلدهای ستاره دار می بایست پر شوند *

× عضویت در گروه تلگرام کشاورزی پادیاب