ویژگی های مهم خاک های کشاورزی

خاک، آمیخته ای از مواد کانی (معدنی) و آلی می باشد که در آن جانداران بسیاری موجود بوده و منبع اصلی تامین مواد غذایی و آب برای گیاه به شمار می روند. بنابراین قبل از اقدام به کشت هر گیاهی ابتدا باید شناخت کافی از بستر خاکی محیط کشت داشته باشیم در ادامه با مهمترین ویژگی های خاک آشنا می شویم.

به طور کلی، اجزای تشکیل دهنده خاک، مواد کانی، مواد آلی، هوا، آب و ریز اندامواره ها (میکروارگانیزم ها) می باشند. مواد کانی، حاصل تجزیه سنگهای مادری و مواد آلی خاک حاصل تجزیه بافت های حیوانی و گیاهی و ریز اندامواره های مرده می باشند. گرچه از جانداران، به طور معمول حشره ها و کرم ها به خوبی دیده می شوند ولی از نظر وزنی بزرگ ترین بخش جانداران خاک را ریز اندامواره ها (میکروارگانیزم ها)، مانند باکتری ها و قارچها تشکیل میدهند.

ریز اندامواره ها مهمترین مصرف کننده مواد آلی در خاک هستند که جسد های آنها مورد استفاده گیاه قرار می گیرند. بافت های گیاهی و جانوری به طور معمول پس از فرآیندهای زیست شیمیایی زیاد، به ماده سیاه رنگی به نام هوموس تبدیل می شوند. قدرت جذب آب و مواد غذایی هوموس از رس بیشتر است و برعکس رس، دارای خاصیت چسبندگی بسیار پائین می باشد. از این رو، مقدار بسیار کمی هوموس، ساختار خاک و ماهیت غذایی آن را به نسبت زیادی تغییر می دهد.

 

در نیمرخ خاک لایه های متفاوتی دیده می شود. قسمت بالای برش که به طور معمول نرمتر است و دارای رنگ تیره می باشد را خاک زبرین و قسمت پائین که دارای رنگ روشنتری است و به طور معمول، ضخامت بیشتری هم دارد را خاک زیرین نامیده می شود.

 ذره های جامد خاک در صورتی که قطرشان بین 0.05 تا ۲ میلیمتر باشد، شن و در صورتی که قطرشان بین 0.002 تا 0.05 میلیمتر باشد، سیلت و در صورتی که قطرشان از 0.002 میلیمتر کمتر باشد، رس نامیده می شوند. قطر ذره های ریگ بین ۲ تا ۷۶ میلیمتر است و ذره های بزرگتر از آن را سنگ می نامند. شن و ذره های کوچک تر از شن به طور معمول، از نظر شیمیایی  بسیار فعال هستند. این فعالیت به دلیل وجود سطح بسیار زیاد آن ها نسبت به حجم شان می باشد.

قدرت نگهداری آب در خاک، به میزان مواد آلی و اندازه ذره های مواد کانی (معدنی) بستگی دارد، بدین صورت که هر چه مواد آلی در خاک بیشتر شود و یا اندازه ذره های خاک کوچکتر باشند. قدرت نگهداری آب موجود در خاک، بیشتر است. آب موجود در خاک، به صورت آب خالص نبوده بلکه مواد بسیار زیادی در آن محلول است و پیوسته در حال تغییر می باشد.

در خاک، مقداری هم هوا وجود دارد که برای تنفس ریشه های گیاه و ریزاندامواره ها، مورد نیاز است. در خاک های شنی، به دلیل وجود فضاهای خالی و بزرگ در بین ذره ها، به طور معمول، تهویه به راحتی صورت می گیرد، در صورتی که در خاک های رسی سنگین، با وجود نماهای خالی زیاد، چون اندازه این فضاها کوچک است و بیشتر با آب پر می شود، تهویه به خوبی صورت نمی گیرد. در چنین خاک هایی در اثر تنفس ریشه و ریز اندامواره ها میزان اکسیژن خاک کاهش یافته و در عوض غلظت دی اکسید کربن بالا می رود و گیاه آسیب می بیند.

این نکته مهم است که منبع خاک شناخته شده باشد، یا از محل مطمئن خریداری شود که شوری یا مشکل های دیگر را نداشته باشد.

بافت خاک

بافت خاک یکی از ویژگی های فیزیکی خاک می باشد که عبارتست از اندازه و نسبت درصد مواد کانی (معدنی) تشکیل دهنده خاک، مانند شن، سیلت و رس. از روی درصد مواد کانی موجود در هر خاکی می توان بافت آن را مشخص نمود، برای مثال، خاکی که ۴۰% شن، ۴۰% سیلت و ۲۰% رس دارد به نام خاک لومی و خاکی که ۶۰٪ شن، ۱۰./ سیلت و ۳۰٪ رس دارد خاک لومی رسی شنی و خاکی که ۱۰% شن، ۶۰٪ سیلت و ۳۰٪ رس دارد خاک لومی رسی سیلتی نامیده می شود.

ساختار خاک

شیوه قرار گرفتن ذره های خاک، ساختار خاک را تعیین می کند. برای نمونه از آن جا که شن خالص ذره هایش از هم جدا هستند، بدون ساختار می باشد، ولی در خاکی که مواد آلی و یا دره های زیر تر از شن، به نسبت مناسب، وجود داشته باشد، ذره ها مجتمع شده و خاک دارای ساختار ویژه ای می شود. این گونه تجمع ذره ها موجب تهویه بهتر خاک می گردد. ایجاد خاکی با ساختار خوب بسیار به کندی صورت می گیرد. برعکس، به هم خوردن و خراب شدن ساختار یک خاک، به علت نبودن دقت لازم در حفاظت خاک، ممکن است بسیار سریع رخ دهد. برای نمونه، خاک رسی سنگین در صورتی که در زمان مرطوب بودن شخم زده شود، ساختارش به هم می ریزد و پس از خشک شدن، سطح خاک سفت شده، سِلِه می بندد و به صورت کلوخ در می آید.

منفذهای خالی بین ذره های خاک

بین ذره های خاک، فضاهای خالی وجود دارند که مقدار و اندازه آنها در خاک های مختلف متفاوت است و بین ۴۰ تا ۶۰٪ کل حجم خاک را شامل می شود. میزان فضای خالی خاک، هم به ساختار و هم به بافت خاک بستگی دارد. به طور کلی، خاکهای شنی نسبت به خاکهای رسی، دارای فضای کل کمتری می باشند. اندازه این فضاها از اهمیت زیادی برخوردار است. در خاک های شنی سبک که دارای فضاهای خالی بزرگتری می باشند، با این که مجموع کل فضای خالی آن ها کمتر از خاکهای رسی است، ولی به سبب باز بودن این فضاها، تهویه به راحتی صورت می گیرد. نباید از نظر دور داشت که قابلیت نگهداری آب در خاکهای شنی سبک، بارها کمتر از خاک های رسی سنگین است.

رطوبت خاک

نیرویی که آب را به خاک جذب می کند نیروی مکش آب خاک نام دارد. هر چه خاک، آب بیشتری داشته باشد، نیروی مکش آن کمتر می باشد. چنانچه خاکی از آب اشباع شده باشد این نیرو به صفر می رسد و هر چه خاک خشکتر شود، این نیرو افزایش می یابد. در نیروی مکش مساوی، خاکهای رسی میزان بسیار زیاد تری آب در خود دارند تا خاکهای شنی، بدین معنی که با درصد برابری از رطوبت، خاک شنی آب را با نیروی مکش بسیار کمتری از خاک رسی در خود نگه میدارد.

پوشاندن سطح خاک

برای این که خاک رطوبت را در خود نگه دارد، از فرسایش خاک جلوگیری شود، مواد غذایی خاک بهتر در دسترس گیاه قرار گیرد، نیاز به افزودن مواد غذایی به کمترین مقدار برسد، رشد علفهای هرز و کاهش یابد و میوه هایی مانند توت فرنگی در اثر افتادن روی سطح خاک آلوده نشوند، لازم است سطح خاک را پوشیده نگهداشت.

راه های پوشاندن خاک بستگی به عوامل زیادی از جمله ژرفای ریشه، شیب زمین، میزان بارندگی و عوامل اقتصادی دارد. یکی از شیوه های کاشت گیاهان کوتاه ریشه، بین درختان میوه ژرف ریشه است. این کار از فرسایش خاک جلوگیری نموده، رطوبت را با نفوذ بیشتر آب باران در خاک نگهداشته، به مواد آلی خاک می افزاید و از شسته شدن مواد غذایی خاک نیز جلوگیری می نماید. البته بهتر است در نزدیکی درختان، گیاهی وجود نداشته باشد تا رقابتی بین درخت و گیاه کاشته شده ایجاد نگردد.

در مورد زمین هایی که برای کشت سبزیها به کار برده می شوند، کاشت کود سبز، هنگامی که به زمین نیازی نیست، و برگرداندن آن پیش از کاشت بسیار مفید است. استفاده از كاه، برگ و خاک اره، به عنوان خاکپوش نیز یکی از روش های نگهداری خاک به شمار می رود. خاکپوش رطوبت را در خاک نگهداشته، از تغییرهای شدید دمای خاک جلوگیری کرده، ساختار خاک را بهتر می سازد و همچنین جلو

رشد علفهای هرز را می گیرد. پوشش زمین با خاکپوش معایبی نیز مانند هزینه های تهیه و پهن کردن آن روی زمین، امکان آلوده بودن به آفت ها و عوامل بیماریزا و یا خطر آتش سوزی را داراست.

استفاده از پلاستیک، به عنوان خاکپوش، نیز در بعضی از مناطق بسیار معمول شده است پلاستیک ها را می توان از نوع شفاف یا تیره به ضخامت 0.1 میلیمتر، برگزید. چون پوشش های پلاستیکی زمین را گرم می سازد می توان برای پیش رس کردن محصول های فصل گرم، به ویژه تیره کدوسانان از آنها بهره جست و محصول را زودتر کاشته و زودتر برداشت کرد. بدین منظور، پلاستیک را روی پشته ها پهن کرده و سپس محل های کشت سوراخ می شوند و در آن بذر و یا نشا کاشته می شود. البته کف جویها را نباید با پلاستیک پوشاند تا آب به راحتی بتواند به پشته ها نفوذ کند.