مهمترین اصولی که در هرس کردن شاخه باید بدان توجه نمود

هرس کردن یکی از کارهای مهم باغبانی است که از حدود سه هزار سال پیش شناخته شده و مورد استفاده قرار می گرفته است. بیشتر گیاهان باغبانی ، به ویژه چند ساله های چوبی ، چنانچه در شرایط محیطی مناسب قرار داشته باشند ، بدون اینکه انسان رشد و نمو آن ها را کنترل کند، ممکن است پس از چند سال به درختان و یا درختچه هایی با شاخساره متراکم تبدیل شوند. چنین گیاهانی، چه از نظر میزان و کیفیت باروری و چه از نظر شکل ظاهری مطلوب نخواهند بود، زیرا شاخه ها، مزاحم رشد همدیگر شده و دچار پیچیدگی و خمیدگی می شوند. از سویی به دلیل تراکم شاخه ها، نور کافی به درون شاخساره گیاه نمی رسد و به تدریج برگ ها و شاخه های وسطی شاخساره خشک می شوند و از بین می روند. همچنین، تولید گل و میوه محدود به سطح برونی شاخساره گشته، میزان محصول کم می گردد. برای جلوگیری از این امر و ایجاد شکل و حالت مناسب در گیاه ، باید آن را هرس (Purning) و به شیوه دلخواه پیرایش کرد. در شکل زیر می توانید بخش های مختلف یک درخت را مشاهده نمایید.

به طور کلی هرس عبارتست از قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و یا میوه به منظور زیر تاثیر قرار دادن و هدایت شیوه رشد و باروری گیاه. از سویی دیگر، نوعی هرس که به منظور شکل دهی نهال های جوان تازه کشت شده که مهمترین گام برای تشکیل شاخه های اصلی و شکل درخت در آینده انجام می پذیرد، به نام پیرایش خوانده می شود. سودمندی های هرس را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

1- برداشتن شاخه های مزاحم همدیگر، خشک شده، آفت زده، بیمار و شکسته.

2- ایجاد شرایط مناسب جهت ورود نور و هوا به درون شاخساره با برداشتن شاخه های زیادی به منظور ایجاد امکان تولید محصول بیشتر و مرغوبتر.

3- ایجاد شکل ویژه در شاخساره گیاه برای مثال استفاده از جوانه برداری (Pinching)، چه در میوه کاری و چه در شکل سازی گیاهان جهت تزیین باغ و باغچه

شکل بالا دو گیاه را نشان می دهد سمت راستی جوانه برداری شده بنابراین بسیار پر پشت و پر از گل است اما سمت چپی جوانه برداری نشده

عمل جوانه بردای می تواند باعث بزرگتر شدن برگها شود

جوانه برداری از گیاه

4- ایجاد تعادل بین شاخساره و ریشه، به ویژه هنگام نشاکاری و جابجا کردن گیاه، جهت تضمین شرایط رشد ریشه ها

5- جوان سازی درختان کهنسال از طریق برداشتن شاخه های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه ها نو

6- تنظیم گلدهی، پیش یا پس از انداختن باروری گیاه، ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول و در نتیجه بالا بردن کیفیت فرآورده تولید شده

7- محدود کردن رشد گیاه، به گونه ای که کارهایی مانند سمپاشی و برداشت محصول به آسانی صورت پذیرد و یا گیاه به منظورهای تزیینی، کوتاه بماند.

بهترین زمان هرس چه موقع است؟

بسته به نوع گیاه و هدف از هرس، این کار در دو موقع از سال انجام می شود. یکی هرس های سیاه یا زمستانه که در هنگام خفتگی یا خواب زمستانه گیاه انجام می شود و دیگری هرس های سبز یا تابستانه که در دوره فعالیت گیاه، یعنی هنگامی که گیاه دارای برگ و یا گل و میوه است، انجام می گیرد.

هرس در هر زمان که انجام شود، موجب عقب افتادن باروری نهال های جوان و کم شدن محصول درختان بارور می شود، بنابراین، باید در هرس، جانب تعادل رعایت گردد و بریدن اندام های گیاه تنها به مقدار لازم انجام پذیرد.

هرس سیاه یا زمستانه:

از آنجا که این نوع هرس ها در زمانی انجام می شوند که گیاه بدون برگ و درحال خفتگی است، به صورت سنگینتر انجام می شود، یعنی شاخه های بیشتری هرس می شوند. در این هنگام شاخه ها بدون پوشش بوده، قابل مشاهده هستند و به راحتی می توان به آنها دسترسی پیدا کرد و آنهایی را که باید به طور کامل و یا جزئی حذف شوند، با دیدی باز برگزید. افزون بر این، از آنجا که گیاه در این زمان فعالیت زیستی چندانی ندارد، میزان آسیب حاصله از هرس به کمینه خود می رسد. از هرس های زمستانه می توان هرس های شکل دهی نهال های جوان تازه کشت شده را نام برد. حذف شاخه های شکسته، بیمار و آفت زده نیز باید در زمستان و پیش از فعال شدن گیاه انجام شود. زیرا این نوع شاخه ها به طور معمول پناهگاه و منبع انتشار حشره ها و بیماری ها هستند.

از جمله هرس هایی که در زمستان انجام می شود هرس ریشه است.

هرس های سبز یا تابستانه:

این نوع هرس ها گرچه همگی به نام تابستانه خوانده می شوند ولی در عمل بر حسب نوع، می توان آن ها را از اوایل بهار تا اواخر تابستان انجام داد. مهمترین هرس های تابستانه عبارتند از حذف گل ها و میوه های زیادی به منظور درشت شدن میوه های دیگر و جلوگیری از سال آوری، که تنک کردن نامیده می شود.

ایجاد زخم روی پوست ساقه، حذف نرک ها (شاخه های تند رشد جوانی که روی تنه یا شاخه، به طور معمول پس از پیرایش شدید به وجود می آیند) پا جوش ها (شاخه هایی که از جوانه های نابجای ریشه و یا پاهنگ در پایین درخت حاصل می شوند)، بریدن قسمت ها انتهایی شاخه های تند ریشه و هرس درختچه های تزیینی و سرانجام هرس برگ.

انواع هرس:

همانطور که توضیح دادیم بر حسب هدف هرس، می توان قسمت های مختلف گیاه مانند شاخه، ریشه، برگ، پوست و گل و میوه را به طور کامل و یا جزیی حذف کرد. حذف هریک از این اندام ها، روی رشد و نمو و باروری گیاه، در همان سال هرس و گاهی در چند سال بعد اثرهای ویژه برجا می گذارد که با گزینش درست زمان و کم شدن شدت هرس می توان در شدت و ضعف این اثرها دخالت ورزید.

با توجه به مطالب گفته شده انواع هرس عبارتند از:

– هرس شاخه

– هرس هرس ریشه

– هرس برگ

– هرس پوست

– خم سازی شاخه

– هرس گل و میوه

برای آشنایی با هرس درختان سیب و گلابی پیشنهاد می کنیم کتاب زیر را مطالعه نمایید

هرس شاخه:

در بین اندام های مختلف یک گیاه ، شمار و چگونگی رشد شاخه ها مهمترین عامل تعیین کننده در پایداری آن در مقابل فشارهای ناشی از وزن میوه، باد، برف و یخبندان زمستانه به شمار می رود. افزون بر این، چگونگی قرار گرفتن شاخه ها و زاویه های آنها با تنه و شاخه های اصلی تر، به میزان زیادی روی قدرت باروری گیاه و پایداری آن در برابر شرایط نامساعد جوی تاثیر می گذارد. به این دلیل ها، در هنگام هرس شاخه های یک گیاه، باید دقت زیادی به کار برد و همواره شکل و اندازه نهایی آن را در نظر گرفت.

به طور کلی شاخ های یک گیاه چوبی را می توان به دو گروه بارده و نابارده تقسیم نمود. شاخه های نابارده عبارتند از پاجوش ها، نرک ها و شاخه های معمولی بی بار (بدون گل و میوه). شاخه های بارده عبارتند از سیخک ها و شاخه های بارده (دارای گل و میوه). این دو گروه، از رشد جوانه های رویشی به وجود می آیند.

در برخی از گیاهان مانند انگور، این شاخه ها پیش از رشد دارای سرآغازه های گل هستند و پس از رشد گلشان باز می شود. بعضی مانند رزها (وردها)، در سال رشد، گل و میوه تولید می کنند و برخی دیگر مانند هلو، در تابستان سال رشد جاری، در جوانه های جانبی آنها سرآغازه های گل به وجود می آید که پس از زمستان گذرانی، در بهار سال بعد تبدیل به گل و میوه می شوند.

در هرس شاخه های نابارده، اصل بر این است که تمام پاجوش ها و نرک ها را در طول فصل رشد، همچنان که به تدریج پدیدار می شوند از ته بریده شوند. البته، در شرایط ویژه، می توان این شاخه ها را نگه داشت و پاجوش ها را به عنوان پایه پیوند و نرک ها را (به وسیله چند سال سر زنی و وادار ساختن به انشعاب و تولید جوانه گل) به عنوان شاخه بارده و یا شاخه حامل سیخک به کار گرفت. شاخه های معمولی نابارده را، بر حسب موقعیت آنها، می توان در دوره خفتگی گیاه، سرزنی و یا شاخه برداری کرد.

به طور معمول در فصل بهار سال بعد از هرس، گیاه که مقداری از شاخه ها و در نتیجه شماری از جوانه های خود را از دست داده، نیروی ذخیره خود را صرف رشد جوانه های باقیمانده می کند و بدین ترتیب جوانه هایی که در شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت خفته یا جوانه نهفته در آیند، تبدیل به شاخه می شوند و موجب تولید شاخساری زیاد و متراکم شدن شاخساره درخت می گردند. در چنین حالتی، باید تعدادی از این شاخه های جدید را، در زمستان سال بعد، به طور کامل حذف کرد و شمار باقیمانده را نیز سرزنی و کوتاه کرد تا از رشد سریع و بدون انشعاب، و در نتیجه از ترکه ای شدن آن ها جلوگیری کرده و در ضمن، برای رشد سال بعد شمار کافی جوانه روی گیاه باقمی بماند.

هرس شاخه های بارده ، بستگی به طول عمر آنها دارد. برای مثال، شاخه های بارده معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی کنند، بنابراین، باید در زمستان سالی که به بار نشته اند، هرس شوند.

سیخک ها در گیاهان مختلف، طول عمرهای متفاوتی دارند. برای مثال، در زردآلو تا 4 سال، در سیب 10 تا 20 سال، در گیلاس 10 تا 12 سال و در گلابی حدود 20 سال عمر می کند و پس از آن خشک می شوند در این هنگام باید سیخک ها را از طریق قطع شاخه هایی که روی آنها قرار دارند، هرس کرد و گیاه را وادار به تولید شاخه های جدیدی کرد که هر کدام، پس از چند سال، به صورت شاخه های حامل سیخک های جوان بارده در می آیند.

در هرس شاخه، برای دارا بودن شکل بهینه و جلوگیری از رشد بی رویه و عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد، توجه به نکته های زیر ضروری است:

الف- هنگام حذف کامل یک شاخه، صرف نظر از قطر آن ، باید دقت شود که برشی که برای هرس داده می شود در پایین ترین قسمت شاخه ای که قرار است حذف گردد و هم سطح تنه یا شاخه اصلی ایجاد گردد، به طوری که قسمتی از شاخه بریده شده روی تنه یا شاخه اصلی باقی نماند. این امر باعث می شود که سطح بریده شده، سریع توسط بافت پوششی پینه التیام یابد و راه نفوذ عوامل مولد بیماری و پوسیدگی مسدود گردد. اگر برش به طور ناصحیح انجام شود، زایده ای از شاخه بریده شده روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک (مهمیز) نامیده می شود و به دلیل رشد نکردن، پس از مدتی می میرد و مورد حمله انواع قارچ ها و باکتری های گنده رو قرار گرفته و دچار پوسیدگی می شود. اگر شاخه ای که بریده دارای قطری بیش از 5 سانتی متر باشد، باید سطح بریده شده را توسط چسب باغبانی که دارای قارچکش باشد، پوشاند تا به درخت فرصت کافی برای التیام داده شود و در عین حال ، قسمت های مرکزی سطح بریده شده که قابلیت ترمیم ندارند ایمن بمانند.

ب- هرگاه درختی چند سال هرس نشده باشد و به هرسی شدید نیاز داشته باشد، این کار باید در چند سال انجام شود و به تدریج، درخت به شکل و اندازه دلخواه درآید. هرس شدید یکباره، باعث خواهد شد که باروری درخت (در صورتی که درخت هنوز بارور نشده باشد) یک تا چند سال عقب بیفتد و اگر بارور شده باشد، میزان محصول آن ، برای یک یا گاهی چند سال، به شدت پایین بیاید و حتی گهگاه به طور کامل متوقف شود. مشکل دیگر هرس شدید یکباره، این است که گیاه در سال بعد شمار زیادی نرک تولید خواهد کرد که حذف آنها در طول فصل رشد کاری پر زحمت خواهد بود.

پ- در هنگام حذف کامل شاخه ها، باید دقت داشت که هرچه زاویه ای که شاخه با تنه و یا شاخه حامل خود می سازد به 90 درجه نزدیکتر باشد، این شاخه قوی تری بوده، رشد بهتری خواهد نمود و چنین زاویه ای در مقابل وزن میوه و فشارهای خارجی نیز مقاومت بیشتری خواهد داشت. بنابراین، در هنگام هرس باید در درجه اول ، شاخ هایی حذف شوند که با تنه و یا شاخه حامل خود زاویه بسته تری دارند و در نتیجه ضعیف تر هستند.

ت – در انشعاب های دو شاخه ای، آنهایی که قطر یکی از شاخه هایشان از دیگری کمتر است، قوی تر از آنهایی هستند که قطر شاخ هایشان با هم مساوی است. بنابراین باید کوشش شود که انشعاب های دو شاخه ای که قطر دوشاخه آنها یکسان نیست نگه داشته شوند.

ث – در هنگام سر زنی، به طور معمول یک سوم تا نصف انتهای شاخه های طویل حذف می شود. وضعیت محل برش نسبت به اولین جوانه نزدیک به آن، در شیوه رشد شاخه و شکل درخت بسیار موثر است. به این معنی که اگر جوانه یاد شده در قسمت بالایی شاخه قرار گرفته باشد در اثر رشد، به شاخه ای تبدیل خواهد شد که به تقریب به طور عمودی رشد کرده و به بالا خواهد رفت و اگر جوانه در در زیر شاخه قرار گرفته باشد بسیار نزدیک به حالت افقی رشد خواهد نمود. با توجه به این موضوع، می توان با گزینش محل برش در هرس سرزنی، شکل درخت و میزان گسترش شاخساره آن را کنترل نمود. یعنی اگر هدف متراکم کردن شاخساره درختی مانند هلو  باشد که به طور طبیعی شاخساره گسترده دارد، باید جوانه در قسمت بالایی باقی گذاشته شود و برعکس، اگر هدف پخش و گسترده کردن شاخساره درختانی مانند سیب گلاب و انواع گلابی باشد، که به طور طبیعی رشد عمودی دارند، باید جوانه در قمست زیرین شاخه باقی گذاشته شود.

باید به این نکته اشاره شود که هر چه یک شاخه عمودی تر (مانند نرک ها) باشد، چون شیره گیاهی در آن راحت تر و سریعتر جریان می یابد، رشد سریعتر و بیشتری نیز خواهد داشت. در روی یک شاخه نیز، رشد جوانه هایی که در سطح بالا قرار دارند به طور معمول از جوانه های زیرین بیشتر است.

ج – در گیاهان باغبانی و به ویژه در درختان میوه، برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت کافی به تمام نقاط و به ویژه به قسمت های درونی آن برسد. برای این منظور ، باید در هنگام هرس کردن، سعی شود با حذف شاخه های اضافی، قسمت های میانی شاخساره در حد لازم و متعادل، باز نگهداشته شود. به ویژه شاخه هایی که باید هرس شوند که به طور شیبدار و کج، درون شاخساره رشد می کنند و افزون بر سایه اندازی، مزاحم سایر شاخه ها نیز هستند.

چ – بسیاری از بیماری زاها و حشره ها، در سطح یا درون شاخه های خشکیده، زمستان گذرانی می کنند. از این رو، لازم است در تمام فصل سال و به ویژه در زمستان، تمام شاخه های شکسته و خشکیده، بریده و سوزانده شوند. این عمل به ویژه در مبارزه با آفت هایی مانند انواع چوبخوارها، پوستخوارها و سوسک های شاخک بلند، از اهمیت وافری برخوردار است.

ح – گهگاه هنگام بریدن شاخه های ضخیم و سنگین، پس از اینکه ژرفای برش به حدود نیمی از قطر شاخه رسید، در اثر وزن زیاد، بقیه شاخه می شکند و همراه خود، قسمتی از پوست و چوب تنه را قطع و زخمی می سازد. برای جلوگیری از این امر، که برای سلامت گیاه زیانبار است، باید چنین شاخه هایی را با سه برش قطع کرد. بدین ترتیب که اول، برشی به ژرفای یک سوم تا نصف شاخه، از پایین به بالا، در فاصله حدود 10 سانتی متری ته شاخه ایجاد کرد. سپس برش دوم را چند سانتی متر بالاتر از برش اول ، از بالا به پایین ایجاد و شاخه را از تنه جدا ساخت. در مرحله سوم باید زایده باقیمانده را که سبک است و خطر شکستن ندارد با یک برش از ته، قطع نمود.

نحوه برش صحیح شاخه های بلند در یک نمونه واقعی

منبع : کتاب اصول نوین باغبانی دکتر مرتضی خوشخوی